دنیای علم

حقیقت و مجاز :   لفظی که در معنای واقعی خود به کار رود ، حقیقت است و لفظی که در معنای واقعی  خود به کار نرود  مجاز است.

  در عبارت « سر م به شدّت درد می کند» کلمه ی « سر » در معنای اصلی خود به کار رفته است و حقیقت می باشد . امّا در عبارت

« سر آن ندارد امشب که بر آید آفتابی » کلمه ی « سر » به معنای قصد و اراده می باشد ، که آرایه ی مجاز می باشد. مثال :

 چو آشامیدم این پیمانه را پاک                      در افتادم زمستی بر سر خاک          

 ما را سر ی است با تو که گر خلق روز گار        دشمن شوند و سر برود هم بر آن سریم

 به پیوندی که در میان حقیقت و مجاز است ، علاقه می گویند و آفرینش مجاز با وجود علاقه صورت می گیرد . انواع علاقه ها در مجاز     عبارتند از :

-          جزئیّه : جزئی از یک چیز است که به جای تمام آن به کار می رود. ( ذکر جزء و اراده کلّ )

             سرم فدای تو ای یار نازنین                 تحفه ای دیگر ندارم جز همین

-          کلیّه : تمام یک چیز به جای جزئی از آن به کار می رود.  ( ذکر کلّ و اراده جزء )

      سپید شد چون درخت شکوفه دار سرم       وزین درخت همین میوه ی غم است بَرَم

-          محلیّه : محل یا محتوای چیزی به جای خود آن چیز  به کار می رود. ( ذکر محل و اراده حالّ )

     سراسر هم دشت بریان شدند                بر آن چهر خندانش گریان شدند

-          سببیّه : علّت یا سبب چیزی  جانشین خود آن چیز می شود.

        دیدم که نفسم در نمی گیرد و آتشم در هیزم تر اثر نمی کند

-          لازمیّه : چیزی که به دلیل همراهی همیشگی با چیزی که به جای آن به کار می ود.

      محتاج قصّه نیست گرت قصد خون ماست    چون رخت ازآن توست به یغما چه حاجت است

-          آلیّه:   آلت و ابزاری که جانشین کار ی  می شود . یا ابزار نشان دهنده ی شغل آن است.

                         فلانی قلم خوبی دارد.

4- استعاره :  استعاره نوعی تشبیه است که در آن فقط مشبه به ذکر می شود. استعاره از تشبیه رساتر و خیال انگیزتر است . هر کلمه ای ( مشبه به ) در معنای واقعی خود نباشد ودر باطــن و حقیقــــت منظور از آن چیز دیگر ی (مشبه) است که ذکر نشده باشد، به آن آرایه ی استعاره گویند. از قرینه های موجود در جمله در می یابیم که آن واژه در معنـــای اصلی خود نیست و در حقیقت تشبیهی می باشد که مشبه آن ذکر نشده است.       مثال :

     شمس و قمرم آمد ، سمع و بصرم آمد           وآن سیم برم آمد ، وآن کان زرم آمد

      ماهم آمد به در خانه ومن خانه نبودم          خانه گویی به سرم ریخت چو این قصّه شنودم

      سر  آن ندارد امشب   که برآید آفتابی          چه خیال ها گذر کرد ، و گذر نکرد خوابی

       مَلَکا، مَها ، نگارا، صنما، بُتا ، بهارا            متحیّرم ، ندانم که تو خود چه نام داری

استعاره دو نوع است : مصرّحه و مکنیّه

استعاره مصرّحه آن است که با بیان « مشبه به » تمامی ارکان تشبیه در آن اراده می شود. مصرّحه یعنی آشکار ، چون در آن از طریق مشبه به ، به آ سانی می توان مشبه و وجه شبه را پیدا کرد. ( مانند مثال های فوق )

استعاره منکیّه ( تشخیص ) آن است که مشبه با یکی از اجزا یا ویژگی های مشبه به می آید.  وگاهی به صورت ترکیب اضافی می آید که به آن « اضافه ی استعاری » می گویند. استعاره مکنیّه ای که مشبه به آن انسان باشد به آن « تشخیص » می گویند.

مثال : در ترکیب « دست ِ اجل » اجل مشبه است و مشبه به انسان است که دست از لوازم یا ویژگی های آن  می باشد.  در ابیات زیر استعاره مکنیّه به کار رفته است:

  ابر می گرید و می خندد از ان گریه چمن

 آسمان تعطیل است / بادها بیکارند / ابرها خشک و خسیس / هق هق گریه ی خود را خوردند.

   کس چو حافظ نگشود از رخ اندیشه نقاب                 تا سر زلف سخن رابه قلم شانه زدند.

   گر چه من خود ز عدم دلخوش و خندان زادم            عشق آموخت مرا شکل دگر خندیدن.

نکته : اگر منادا برای غیر انسان به کار رود ، آرایه ی تشخیص ( استعاره مکنیّه ) می باشد. مانند:

 ای بخارا ! شاد باش و دیر زی                              میر زی تو شادمان آیدهمی           

 ای گل ! تو ز جمعیّت گلزار چه دیدی                     جز سر زنش و بد سری خار چه دیدی

تشبیه : تشبیه ادّعای همسانی است . اگردو یا چند پدیده را که به نوعی ویژگی ها و صفات مشتـــرکی داشته باشند به همدیگر مانند کنیم ،از آرایه ی تشبیه استفاده کرده ایم . تشبیه یکی از پر کاربردترین آرایه های ادبی می باشد. هر تشبیه از چهار رکن تشکیل می یابد. ارکان تشبیه عبارتند از :

- مشبّه : چیزی ادّعای تشبیه در آن می شود ، یعنی کلمه ای را که می خواهیم مورد تشبیه قرار دهیم.

- مشبّه به: کلمه ای است که مشبه را به آن تشبیه می کنیم . و از نظر داشتن صفات از مشبه برتر است.

-  ادات تشبیه: کلماتی که به وسیله آن ها به وجود تشبیه در جمله پی می بریم . از قبیل: مثل ، مانند، چو، شبیه، و ...

- وجه شبه : صفات  و ویژگی های مشترک بین مشبه و مشبه به را می گویند.

   نکته : مشبه و مشبه به را طرفین تشبیه  می گویند  که باید در تمام تشبیه ها حضــور داشته باشند ، امّا ادات تشبیــــه و وجه شبــه

  می توانند از تشبیه حذف شوند.

   مثال :  دانا چو طبله ی عطّار است ، خاموش و هنر نمای     دانا ( مشبه) طبله ی عطّار ( مشبه به) چو ( ادات تشبیه) خاموش وهنر   نمای  ( وجه شبه )  

  مثا ل دیگر:     تو  همچون  گل  ز خندیدن لبت با هم نمی آید       روا داری که من بلبل چو بوتیمار بنشینم  

                    مشبه ادات    مشبه به             وجه شبه

انواع تشبیه :

تشبیه بلیغ : اگر در یک تشبیه فقط مشبه و مشبه به ذکر شود ، تشبیه بلیغ می گویند. ادات تشبیه و وجه شبه در آن ذکر نمی شود.

تشبیه بلیغ زیباترین و رساترین  نوع تشبیه است .   مثال :

     چو دریای خون شد همه دشت و راغ                  جهان چون شب و تیغ ها چون چــراغ

     تو سرو جویباری ، تو لاله ی بهاری                  تو یار غمگساری ، تو حــور دلــربایی

   دست از مس وجود چو مردان ره بشوی              تا کیمیــای عشــق یــابــی و زر شــوی

تشبیه بلیغ گاهی به صورت اضافه ی تشبیهی می آید. مثال : درختِ دوستی ( مشبه به ، مشبه) کتابِ عمر ( مشبه به ،مشبه)

 لب ِ لعل ( مشبه ، مشبه به)  قامت ِ سرو ( مشبه ،مشبه به)

- تشبیه مفرد : تشبیهی است که مشبه به آن یک چیز است و صفت یا صفات وجه  شبه از همان یک چیز استنباط می شود . مانند صبح درمثال زیر :

   تو همچو صبحی ومن شمع خلوت سحرم           تبسّمی کن و جان بین که  چون همی سپرم

- تشبیه مرکّب: تشبیهی است که وجه شبه در آن از دو یا چند چیز که به هم آمیخته است، گرفته می شود. به عبارتی مشبه و مشبه به در آن بیش از یک کلمه بوده و گروهی از کلمات به گروهی دیگر ی از کلمات تشبیه می شود . مثال:

                دیده ی اهل طمع به نعمت دنیا               پر نشود همچنان چاه با شبنم

               بر گــل سرخ از نم افتــاده لآلی              همچون عرق بر عذار شاهد غضبان

              قرار در کف ازادگان نگیرد مال              چو صبر در دل عاشق چو آب در غربال

           آن شاخه های نارنج اندر میان ابر          چون پاره های اخگر اندر میان دود

قافیه : به واژه هایی که در پایان مصراع ها می آید و یک یا چند حرف آخر آن ها مشتــرک  می باشـد. در بیتی که ردیف وجود داشته باشد ، کلمات قافیه قبل از آن می آیند و در بیتی که ردیف نداشته باشد کلمات قافیه در پایان بیت می آیند. آوردن قافیه درابیات  شعر اجباری است.  

 مثال :    سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند            همدم گل نمی شود یاد سمن نمی کند

             دل مــن همــی داد گفتـــی گــــوایــــی               کــه بـاشــد مــرا ازتو روزی جدایی

ردیف : کلمه یا کلمات تکراری که در پایان ابیات به معنای یکسان به کار می روند ، ردیف می گویند.   آوردن  ردیف در شعر اختیاری است . شعری که دارای ردیف باشد ، به آن مُردّف گفته می شود.  مثال:

      ای ساربان آهسته ران ، کارام جانم می رود        وان دل که با خود داشتم ، با دلستانم می رود

هرگاه شاعر یا نویسنده در نوشته خود اشاره مستقیم یا غیر مستقیم به آیات ، روایات ، احادیث ، رویداد های تاریخی و مذهبی و یا داستانی داشته باشد می گوییم در آن نوشته تلمیح به کار رفته است .

مثال :

یوسف گم گشته باز آید به کنعان غم مخور                      کلبه ی اجزان شود روزی گلستان غم مخور

نثر مسجع :

یعنی نثری که آهنگین است و در آن از کلمات سجع استفاده میشود .

مثال : الهی ، دانایی ده که از راه نیفتیم ، بینایی ده تا ، در چاه نیفتیم . 

در این نثر کلمات سجع می شود : 

دانایی و بینایی                          راه و چاه